روایی پرسشنامه – صوری٬ محتوایی و سازه ای

[block id=”breadcrumb”]

روایی پرسشنامه یکی از مباحث پرتکراری است که برای پایان نامه ها بسیار حائز اهمیت است. روایی پرسشنامه انواع مختلف دارد که در این مطلب ابتدا آن را تعریف کرده و دو روش روایی که شامل روایی درونی و روایی بیرونی است را شرح می دهیم و مثال های واقعی و ملموس را برای شما نمایش می دهیم.

روایی یعنی چه ؟

روایی پرسشنامه (اعتبار پرسشنامه) به این معناست که وقتی می خواهیم پرسشنامه ای طراحی کنیم، آیا این پرسشنامه با اهداف در نظر گرفته شده مطابقت دارد یا خیر؟ برای روایی پرسشنامه دو مدل معرفی خواهیم کرد:

• روایی درونی
• روایی بیرونی

روایی درونی به این معناست که آیا وسیله اندازه گیری، خصیصه واقعی تحقیق را اندازه گیری می نماید یا خیر؟ به زبان ساده تر روایی درونی پرسشنامه می گوید: آیا پرسشنامه طراحی شده، متغیرها و صفت تحقیق را اندازه گیری می کند؟ به عنوان مثال پرسشنامه ای که می تواند ویژگی های شخصیتی مدیران یک سازمان را اندازه گیری کند، آیا می تواند عملکرد مدیران را نیز بررسی کند؟

روایی بیرونی به این معناست که با چه میزان دقت می توان مولفه هایی که از نمونه به دست آمده را برای جامعه ای که نمونه از آن آمده تعمیم داد. به عنوان مثال اگر جامعه آماری ما کل دانش آموزان شهر مشهد باشد. با استفاده از پرسشنامه ای میزان تاثیر استرس بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان 4 مدرسه در شهر مشهد را به طور تصادفی سنجیده ایم. آیا می توان مولفه های این پرسشنامه را برای کل دانش آموزان شهر مشهد استفاده کرد؟

روایی محتوایی چیست؟

برای بررسی روایی محتوایی پرسشنامه گروهی متخصص که مسلط به موضوع پژوهش هستند دور هم جمع می شوند و در مورد ابزار اندازه گیری پژوهش نظر می دهند. این گروه سوالات زیر را بررسی می کنند:

• آیا سوالات پرسشنامه اهداف پژوهش را برآورده می کند؟ یا خیر؟
• آیا محتوای سوالات پژوهش قابل درک برای افراد متخصص و غیر متخصص هست؟
• آیا مفهوم تمامی سوالات پژوهش برای اندازه گیری صفت مورد بررسی مناسب است؟
• آیا ابزار اندازه گیری همه جوانب پژوهش را پوشش می دهد یا خیر؟

به طور کلی برای تعیین روایی محتوایی پرسشنامه از قضاوت متخصصان و بررسی میزان پوشش و تناسب سوالات با اهداف موضوع تحقیق استفاده خواهد شد. جهت بررسی روایی محتوا پرسشنامه حاوی سوال های زیر به  خبرگان محتوا داده خواهد شد تا در مورد تک تک سوال ها به سوال های زیر پاسخ دهند :

• ضرورت سوال مورد نظر تا چه اندازه می باشد؟

کاملا ضروری                 نه ضروری و نه غیر ضروری              غیر ضروری

• مرتبط بودن سوال مورد نظر تا چه اندازه می باشد؟

کاملا مرتبط       مرتبط با مختصر تغییر           نیاز به مقداری تغییر       غیر مرتبط

• شفافیت سوال مورد نظر تا چه اندازه می باشد؟

کاملا شفاف         شفاف با مختصرتغییر         نیاز به مقداری تغییر         غیر شفاف

• سادگی سوال مورد نظر تا چه اندازه می باشد؟

کاملا ساده             ساده با مختصرتغییر            نیاز به مقداری تغییر        غیر ساده

• ابهام مفهوم سوال مورد نظر تا چه اندازه می باشد؟

کاملا روشن            روشن با مختصرتغییر        نیاز به مقداری تغییر          مبهم

لازم به توضیح است  که تعداد متخصصین که سوال های مورد نظر را مورد ارزیابی قرار خواهند داد حداقل باید چهار نفر باشد. به هر کدام از سوالات طراحی شده بر حسب امتیاز دهی عدد 1، 2، 3 و یا 4 داده خواهد شد. میانگین امتیاز نظرات خبرگان محاسبه خواهد شد که میانگین امتیاز کل پرسشنامه نیز با محاسبه میانگین سوالات بدست خواهد آمد.

شاخص  دیگری که روایی محتوایی را مورد ارزیابی قرار خواهد داد  ‘نرخ روایی محتوا’  است. این شاخص با استفاده از سوال اول و بر اساس ضرورت سوال مطرح شده اندازه گیری خواهد شد. پس از محاسبه بر اساس مقدار آن به ترتیب زیر در خصوص سوال تصمیم گیری خواهد شد:

• اگر مقدار آن منفی باشد ضرورت سوال مورد نظر را رد کرده و سوال باید از پرسشنامه حذف گردد.
• اگر مقدار آن صفر یا بیشتر باشد از جدول لاوشه برای مقایسه استفاده خواهیم نمود.

جهت بررسی شاخص روایی محتوا  از روش والتز و باسل استفاده خواهد شد بدین صورت که متخصصان «مربوط بودن»، «واضح بودن» و «ساده بودن» هر گویه را بر اساس یک طیف لیکرتی 4 قسمتی مشخص می کنند. متخصصان مربوط بودن هر گویه را از نظر خودشان از 1 «مربوط نیست»، 2 «نسبتاً مربوط است»، 3 «مربوط است»، تا 4 «کاملاً مربوط است» مشخص می کنند. ساده بودن گویه نیز به ترتیب از  1 «ساده نیست»، 2 «نسبتاً ساده است»، 3 «ساده است»، تا 4 «ساده مربوط است» و واضح بودن گویه نیز به ترتیب از 1 «واضح نیست»، 2 «نسبتاً واضح است»، 3 «واضح است»، تا 4 «واضح مربوط است» مشخص می شود.

 CVI=تعداد کل متخصصین/تعداد متخصصینی که به گویه نمره 3 و 4 داده اند

حداقل مقدار قابل قبول برای شاخص CVI برابر با 0/79 است و اگر شاخص CVI گویه ای کمتر از 0/79 باشد آن گویه بایستی حذف شود.

چگونه روایی محتوایی را محاسبه کنیم با مثال کاربردی

همانطور که قبلا گفتیم یکی از مهم‌ترین اعتبارسنجی‌های پرسشنامه شامل بررسی روایی محتوایی آن است. در ابتدای مقاله درخصوص محاسبه شاخص CVI صحبت کردیم. حال می‌خواهیم شاخص CVR را معرفی کنیم. حتما دقت کنید که برای محاسبه روایی محتوایی از یکی از شاخص‌ها استفاده کنید و همزمان هر دو شاخص CVI و CVR را محاسبه نکنید. برای محاسبه شاخص CVR، ابتدا به خبرگان می‌گوییم برای تمام سوالات پرسشنامه یکی از گزینه‌های زیر را علامت بزنند:

• این گویه ضروری است
• این گویه مفید است ولی ضروری نیست
• این گویه ضروری نیست

حال بر اساس تعداد متخصصینی که سوالات پرسشنامه را ارزیابی کردند، شاخص CVR را از فرمول زیر محاسبه می‌کنیم:

در فرمول بالا N تعداد کل متخصصین است و n تعداد متخصصینی است که گزینه ضروری را انتخاب کرده‌اند.

حال سوال اینجاست که براساس نظرات خبرگان کدام سوال از پرسشنامه حذف و کدام سوال باقی می‌ماند؟ برای این موضوع حداقل مقدار CVR بستگی به تعداد خبرگان دارد و براساس جدول زیر تعیین می‌شود:

حداقل مقدار CVR قابل قبول بر اساس تعداد خبرگان

تعداد خبرگان	مقدار CVR	تعداد خبرگان	مقدار CVR
5	0/99	13	0/54
6	0/99	14	0/51
7	0/99	15	0/49
8	0/78	20	0/42
9	0/75	25	0/37
10	0/62	30	0/33
11	0/59	35	0/31
12	0/56	40	0/29

  حال با یک مثال ساده شاخص CVR را محاسبه می‌کنیم. فرض کنید در پژوهشی می‌خواهیم شیوه‌های ارتقای رضایتمندی زائران از خدمات مدیریت انتظامی ترافیک و حمل و نقل شهری را مورد بررسی قرار دهیم. برای این منظور پرسشنامه با سوالات زیر درنظر گرفته‌ایم و از 5 نفر خبره در این حوزه می‌خواهیم درخصوص سوالات این پرسشنامه نظر بدهند. نتایج به شرح زیر است:

لطفاً پاسخ مناسب را با علامت P مشخص کنید.	این گویه ضروری است	این گویه مفید است ولی ضروری نیست	این گویه ضروری نیست
1-رفع معضلات ترافیکی اطراف حرم مطهر رضوی با اجرای طرح زوج و فرد	5
2- ایجاد پارکینگ در مناطق تجاری مشهد	4	1
3-حضور پررنگ ماموران راهنمایی رانندگی در سطح شهر مشهد	3	2
4-ایجاد مسیرهای یک طرفه به سمت حرم مطهر رضوی	2	2	1
5-استقرار کانکس و ایستگاه راهور در مناطق تجاری راهور	5
6-ارائه اطلاعات و راهنمایی‏های لازم به گردشگران در خصوص جابجایی درون‏شهری و خطوط حمل و نقل عمومی	5
7-نصب تابلوهای هدایت‏کننده و هشدار دهنده در مسیرهای تردد گردشگران در شهر جهت جلوگیری از سردرگمی آنها	5
8- نظارت نیروی انتظامی بر امنیت و ایمنی حمل‏و  نقل درون شهری با تأکید بر تورها و مسیرهای توریستی	5
9-هوشمندسازی موضوعات متناظر بر امنیت و استفاده از شیوه‌های نوین	5

حال شاخص CVR را برای هر گویه محاسبه می‌کنیم.

شاخص CVR برای گویه اول برابر است با:

پس گویه اول در پرسشنامه باقی می‌ماند.

شاخص CVR برای گویه دوم برابر است با:

پس گویه دوم از پرسشنامه حذف می‌شود.

شاخص CVR برای گویه سوم برابر است با:

پس گویه سوم از پرسشنامه حذف می‌شود.

شاخص CVR برای گویه چهارم برابر است با:

پس گویه چهارم از پرسشنامه حذف می‌شود.

شاخص CVR برای گویه 5، 6، 7، 8 و 9 نیز مانند گویه اول برابر با 1 است و این گویه‌ها در پرسشنامه باقی می‌مانند.

روایی صوری

روایی صوری شباهت زیادی به روایی محتوایی دارد با این تفاوت که در روایی صوری شاخص ها و ضرایب محاسبه نمی شود. نظرات اصلاحي متخصصان در چک لیست گنجانده می شود و پرسش نامه اصلاح شده در اختيار کارشناسان قرار می گیرد و از نظرات اصلاحي آنان در مورد نحوة تدوين سؤالات و گزينه‌ها‌ استفاده می شود و به صورت صوری و با نظر گروه متخصص سوالات حذف، اضافه و یا تغییر می کنند.

روایی ملاکی

روایی ملاکی به این معناست که ابزار اندازه گیری در موقعیت های خاص چگونه عمل می کند؟ در روایی ملاکی، عملکرد افراد شرکت کننده در آزمون با یک ملاک مقایسه می شود. روایی ملاک به دو گروه تقسیم می شود:

• روایی پیش بین: این روایی رابطه بین نمره های آزمودنی و آنچه ادعای آن را دارد می سنجد. به عنوان مثال در یک پژوهش ارتباط بین انگیزه و پیشرفت کاری کارکنان یک سازمان سنجیده شده است و این نتیجه حاصل شده که هر چه انگیزه بیشتر باشد پیشرفت کاری کارکنان نیز بیشتر است. حال 4 سال دیگر به همان سازمان مراجعه می شود و می بینیم که 60 درصد کارکنان با انگیزه، پیشرفت خوبی در کار خود داشته اند. این داده ها اعتبار پیش بین این ابزار اندازه گیری را نشان می دهند و اعتبار پیش بین به صورت ضریب همبستگی بین نمره های آزمون و نمره ملاک محاسبه می شود.
• روایی همزمان: روایی همزمان در واقع به این معناست که نمره های حاصل از اندازه گیری در دو آزمون در یک زمان در دسترس باشد. به عنوان مثال فرض کنید پرسشنامه جهت اندازه گیری متغیر انگیزه کارکنان سازمان تهیه می کنیم. برای اینکه این ابزار اندازه گیری دارای روایی همزمان بالایی باشد باید افرادی که به پرسشنامه مذکور جواب داده اند به پرسشنامه های استاندارد دیگر در زمینه اندازه گیری متغیر انگیزه نیز جواب مشابهی دهند. محاسبه روایی همزمان، از تعیین ضریب همبستگی بین امتیازات پرسشنامه طراحی شده با امتیازهای پرسشنامه استاندارد به دست خواهد آمد.

روایی سازه

روایی سازه بررسی کلی روابط بین عامل‌ها با یکدیگر و عامل‌ها با سوالات مربوط به هر عامل در پرسشنامه است. در روایی سازه می خواهیم به طور کلی بررسی کنیم که ابزار اندازه گیری ما تا چه اندازه صفت مورد نظر را اندازه گیری می کند. هر چه همبستگی بین عامل ها بیشتر باشد اعتبار پرسشنامه و یا سازه ما بالاتر است. فرض کنید می خواهید تاثیر ویژگی های شخصیتی مدیران را بر عملکرد کارکنان زیرمجموعه آن ها بسنجید. بنابراین مدلی مانند زیر داریم:

در مدل بالا ضرایب مسیر بین دو عامل ویژگی های شخصیتی و عملکرد کارکنان و ضرایب مسیر بین هر عامل با سوالاتش نشان دهنده اعتبار سازه است که همان تحلیل عاملی تاییدی است. تحلیل عاملی تأییدی توسط مدل‌یابی معادلات ساختاری قابل انجام است.

روایی همگرا

روایی همگرا میزان همبستگی بین هر عامل با سوالاتش است. در مدل بالا سوال های 1 تا 5 فقط باید با عامل ویژگی های شخصیتی، همبستگی داشته باشند و این میزان همبستگی باید از حدی بالاتر باشد تا روایی همگرا تایید شود. معيار AVE نشان‌دهنده ميانگين واريانس به اشتراک گذاشته شده بين هر عامل با سوالات خود مي‌باشد. به بيان ساده‌تر AVE ميزان همبستگي يک عامل با سوالات خود را نشان مي‌دهد که هرچه اين همبستگي بيشتر باشد، برازش نيز بيشتر است. روش فورنل و لارکر مقدار مناسب براي AVE (Average Variance Extracted)  را 5/0 به بالا معرفي کرده‌اند. فرمول AVE به صورت زیر است:

روایی واگرا

روایی واگرا در واقع دو موضوع را پوشش می دهد:

•   مقايسه ميزان همبستگي بين سوال‌هاي يک عامل با آن عامل در مقابل همبستگي آن سوال‌ها با عامل‌هاي ديگر (Cross Loading). در اين روش ميزان همبستگي بين سوالات يک عامل با آن عامل و ميزان همبستگي بين سوالات يک عامل با عامل‌هاي ديگر مقايسه مي‌گردد. در صورتي که مشخص شود ميزان همبستگي بين يک سوال با عامل‌هاي ديگر غير از عامل خود بيشتر از همبستگي آن سوال با عامل مربوط به خود است، روايي واگراي مدل زير سوال مي‌رود.
• مقايسه ميزان همبستگي يک عامل با سوال‌هايش در مقابل همبستگي آن عامل با ساير عامل‌ها. معيار مهم ديگري که با روايي واگرا مشخص مي‌گردد،‌ ميزان رابطه يک عامل با سوالاتش در مقايسه با رابطه آن عامل با ساير عامل‌هاست، به طوري که روايي واگراي قابل قبول يک مدل حاکي از آن است که يک عامل در مدل تعامل بيشتري با سوالات خود دارد تا با عامل‌هاي ديگر. روايي واگرا وقتي در سطح قابل قبول است که ميزان AVE  براي هر عامل بيشتر از واريانس اشتراکي بين آن عامل و عامل‌هاي ديگر در مدل باشد.

به بیان ساده تر  در مدل معرفی شده در بخش روایی سازه، برای اینکه روایی واگرا در مدل تایید شود اولا می بایست همبستگی بین سوالات 1 تا 5 با عامل ویژگی های شخصیتی مدیران بیشتر از همبستگی بین سوالات 1 تا 5 با عامل عملکرد کارکنان باشد. دوما می بایست همبستگی بین عامل ویژگی های شخصیتی مدیران با سوالات 1 تا 5 بیشتر از همبستگی بین عامل ویژگی های شخصیتی مدیران و عملکرد کارکنان باشد.

با توچه به اهمیت اعتبار پرسشنامه در مقالات پژوهشی و همچنین پایان نامه ها شماا باید نسبت به روایی و انواع آن دید لازم را پیدا کنید. برای اینکه دقت شما در بررسی روایی پرسشنامه بیش از پیش باشد بهتر است با متخصصان آمار مشورت کنید. آمار پیشرو پل ارتباطی رایگانی را بین شما و متخصصان خود قرار داده است برای بهره مندی از این خدمات می توانید با مراجعه به بخش مشاوره آماری رایگان مشکلات خود را با آن ها درمیان بگذارید.

در بسیاری از موارد افراد برای بررسی روایی پرسشنامه خود از خدمات شرکت های آماری استفاده می کنند. بسیار اهمیت دارد که در این مسیر خود نیز اطلاعات لازم را داشته باشید. متخصصان آمار پیشرو در ارائه خدمات خود تا آخرین لحظه در کنار شما خواهند بود. شما می توانید برای آگاهی لازم نسبت به خدمات انجام تحلیل آماری و تحلیل آماری پایان نامه با استفاده از معادلات ساختاری می توانید به این بخش ها مراجعه کنید.

چنانچه می خواهید از این خدمات استفاده کنید به قسمت ثبت سفارش مراجعه کرده و با تکمیل فرم در اولین فرصت کارشناسان ما با شما تماس برقرار خواهند کرد. همچنین اگر علاقه مند به مباحث آماری هستید می توانید با دنبال کردن صفحه اینستاگرام آمار پیشرو از جدید نرین مطالب اینحوزه با خبر شوید.